Eucaliptos e biodiversidade

Co-introdución doutras especies exóticas

Nas plantacións de eucaliptos atopáronse diversas especies de fungos ectomicorrízicos australianos, seguramente introducidos cos propios eucaliptos e que semellan ter facilitado o establecemento e naturalización dos eucaliptos (Díez, 2005). As especies máis frecuentes son Hydnangium carneum, Hymenogaster albus, Hysterangium inflatum, Labyrinthomyces donkii, Laccaria fraterna, Pisolithus albus, P. microcarpus, Rhulandiella berolinensis, Setchelliogaster rheophyllus e Tricholoma eucalypticum (Díez, 2005). Como aconteceu entre a tamén australoasiática Laccaria fraterna e algúns Cistus autóctonos, existe o risco de que estes fungos atopen hospedadores compatibles entre a flora ibérica (Díez, 2005).

Recentemente detectouse en Asturias o ataque a plantacións de mazairas por dúas especies de Psylloidea orixinarios de Australia (Ctenarytaina eucalypti e Ctenarytaina spatulata) xeralmente asociados a Eucalyptus (Rosa García et al., 2014).

Comunidade microbiana dos solos

As diferencias entre as comunidades microbianas de carballeiras e eucaliptais son máis grandes que as existentes entre zonas queimadas e sen queimar (Lombao et al., 2015).

Fungos acuáticos

Segundo Chauvet et al. (1997) as plantacións de eucaliptos en Portugal e o norte de España teñen efectos pequenos sobre a diversidade de fungos acuáticos (hyphomycetes). Con todo, a substitución de bosques caducifolios mixtos por plantacións de eucaliptos cambia a temporalización, calidade e cantidade das entradas de restos vexetais aos cursos de auga, que poden potencialmente afectar á actividade dos descompoñedores e o funcionamento do ecosistema (Ferreira et al., 2006).

As plantacións de eucaliptos afectan máis ás comunidades de fungos acuáticos en Portugal que en España, pero nos dous países a diversidade e actividade fúnxica víronse mais afectadas que as taxas de descomposición dos restos vexetais submerxidos (Ferreira et al., 2006). Estes autores suxiren a plantación de árbores caducifolias nas ribeiras fluviais ou, preferiblemente, a conservación da ripisilva nativa para mitigar os impactos das plantacions de eucaliptos.

Flora

A diversidade de plantas no sotobosque é mínima nos eucaliptais, sobre todo nos de idade próxima ao turno de corta, intermedia nos piñeirais e máxima nos bosques nativos que, ademais, acubillan as plantas máis escasas e aos vertebrados que dispersan as súas sementes (Calviño-Cancela et al., 2012). Cando son xóvenes, as plantacións de eucaliptos proporcionan hábitat as especies de flora características das matogueiras, pero cando son maduras non contribúen significativamente á conservación da especies do sotobosque asociadas aos bosques nativos (Calviño-Cancela et al., 2012).

Invertebrados terrestres

En comparación cunha carballeira, Barrocas et al. (1998) atoparon que a abundancia de colémbolos en plantacións de Eucalyptus globulus manténse pero a riqueza de especies e a diversidade diminúen. Pola súa banda, da Gama et al. (2003) observaron tanto unha diminución da abundancia de colémbolos como do número de taxóns, a diversidade e a riqueza específica na meirande parte dos casos nos que se cambiou dende formacións autóctonas a plantacións de eucaliptos. No mesmo senso, a estrutura da comunidade de colémbolos en 12 bosques de quercíneas nativas (Quercus rotundifolia, Q. suber, Q. ilex, Q. pyrenaica) rachouse coa reforestación con Eucalyptus globulus Labill, que conlevou en case todos os casos unha diminución na abundancia, número de especies, diversidade e riqueza de especies (Sousa e da Gama, 1994; Sousa et al., 2000).

Non hai evidencias claras de que estes fortes efectos sobre as comunidades de colémbolos edáficos se deban só aos propios eucaliptos, senón que as técnicas de manexo para implantar e explotar as plantacións deben tamén terse en conta (da Gama et al., 2003). Neste senso, diversos autores coinciden en que o impacto dos eucaliptos é debido sobre todo aos cambios na estrutura e calidade dos horizontes orgánicos, regulados non só pola calidade dos restos vexetais senón especialmente polas profundas alteracións do hábitat como a frecuente remoción da follasca e o sotobosque asociadas coa preparación e manexo das plantacións de eucaliptos (Sousa e da Gama, 1994; Sousa et al., 2000; Lucianez e Gómez Silgado, 2007).

Pola súa banda, Zahn et al. (2009) atoparon que, comparados cos principais tipos de manexo tradicional no sur de Iberia (sobreirais, olivais, barbeitos, viñedos, vexetación riparia), as plantacións de eucaliptos amosan as menores abundancias para a meirande parte dos grupos de artrópodos, o cal ten efectos negativos sobre moitas especies de vertebrados que se alimentan deles.

Invertebrados acuáticos

A alteración, en cantidade e calidade, dos aportes de materia orgánica particulada nos eucaliptais afecta á viabilidade e á ecoloxía dos macro-invertebrados acuáticos (Bañuelos et al., 2004; Graça et al., 2002; Canhoto e Laranjeira, 2007; García e Pardo, 2012, 2015).

Os lixiviados de follas de eucaliptos reducen o contido en oxíxeno das augas e aumentan tanto o seu contido fenólico como a conductividade, provocando a mortandade de larvas e adultos do tricóptero Sericostoma vittatum en cursos fluviais de Portugal (Canhoto e Laranjeira, 2007). A presenza de follas e lixiviados de Eucalyptus impacta negativamente as comunidades de detritívoros nos cursos fluviais, sexan plecópteros en Chile ou tricópteros en España, mesmo se teñen dispoñibles follas de especies nativas e os efectos empeorarán co cambio climático (Correa-Araneda et al., 2015).

Os monocultivos de eucaliptos afectan ás comunidades de macro-invertebrados bentónicos en cauces fluviais pequenos, reducindo tanto o número de invertebrados como o de taxóns presentes, incluidos algúns dos principais taxóns de macroinvertebrados acuáticos como Echinogammarus sp., Leuctra spp., Brillia bifida e Nemouridae (Basaguren e Pozo, 1994; Abelho e Graça, 1996; López et al., 1997; García e Pardo, 2012; García et al., 2014). A riqueza de especies e a diversidade de macro-invertebrados acuáticos correlaciónase negativamente coa proporción de terreo ocupado por plantacións de eucaliptos (Cordero-Rivera et al., 2017). Os cursos fluviais entre eucaliptais teñen menos invertebrados en Portugal que en España, o cal se atribúe ás secas estivais e á ausencia de ripisilvas caducifolias nas plantacións de eucaliptos en Portugal (Ferreira et al., 2015). Os cursos de auga en plantacións de eucaliptos teñen menor riqueza de taxóns, densidade e biomasa total de invertebrados (particularmente detritívoros de maior tamaño), comparados cos que flúen a traverso de bosques autóctonos (Larrañaga et al., 2006, 2009a,b). Os macro-invertebrados detrítivoros tenden a concentrarse nas follas de amieiros e non nas de eucalipto (Larrañaga et al., 2014).

As follas de eucaliptos son un alimento pobre para os trituradores, que nalgúns casos son incapaces de crecer e morren cando só dispoñen dese alimento (Graça et al., 2002). No caso dos quironómidos – un dos principais grupos de consumidores primarios de detritus ata o punto de ser un eslabón crítico nas cadeas tróficas dos ecosistemas fluviais – o crecemento das larvas, a súa biomasa total e o número de individuos que emerxen como adultos son menores nas follas de eucaliptos que nas de especies caducifolias como amieiros, carballos e castiñeiros (García e Pardo, 2012, 2015). Posto que os quironómidos son presas frecuentes das larvas de peixe, a súa diminución podería repercutir negativamente sobre a ictiofauna dos ríos (García e Pardo, 2012).

Para mitigar os efectos negativos dos monocultivos intensivos de eucaliptos sobre os invertebrados acuáticos, en todas as publicacións científicas recentes recoméndase conservar e/ou restaurar as ripisilvas (Larrañaga et al., 2014; Ferreira et al., 2015; Cordero-Rivera et al., 2017).

Peixes

En ríos ibéricos, as comunidades de peixes en zonas de eucaliptais certificados (manexados coas mellores prácticas e que conservan as ripisilvas nativas como zonas tampón) é semellante á das zonas de vexetación natural, aínda que estas últimas presentan maior abundancia de especies invertívoras (Oliveira et al., 2016). Non obstante, estes autores, suxiren melloras nas áreas de plantacións certificadas como restauración da vexetación nativa, eliminación de plantas invasoras e mellora do hábitat fluvial.

Anfibios

Segundo Vences (1993), a follasca de eucaliptos contén poucos invertebrados que lle sirvan de alimento e non é axeitada como refuxio para as píntegas rabilongas, aínda que os efectos sobre as súas poboacións non serían concluintes. Con todo, máis recentemente, Arntzen (2015) atopou que mentres nunha zona control adxacente non transformada cerca de Porto a poboación de píntega rabilonga multiplicouse por cinco (posiblemente grazas á depuración das augas residuais coa construción dunha EDAR), noutra repoboada con Eucalyptus globulus a poboación colapsou en 40 anos, pasando duns 1500 individuos a menos de 50.

Iglesias-Carrasco et al. (2017) atoparon que os compostos solubles en auga que se liberan das follas de eucalipto actúan como disruptores na comunicación química entre exemplares de limpafontes palmado (Lissotriton helveticus). Concretamente, os lixiviados de follas de eucalipto dificultan que os machos detecten as pozas nas que hai femias, así como que os limpafontes identifiquen as sinais de alarma por depredación emitidas por outros conxéneres. Ao alterar os comportamentos reprodutor e de anti-depredación dos limpafontes palmados, os lixiviados poden ter consecuencias sobre a persistencia das súas poboacións.

Moi recentemente, Burraco et al. (2018) descubriron que os lixiviados da follasca de eucaliptos retrasan o desenvolvemento, reducen o ritmo de crecemento e o tamaño dos cágados no momento da metamorfose na rá vermella (Rana temporaria). Ademais, segundo estes autores, as rás vermellas ven reducida a súa capacidade para recoñecer aos depredadores e sofren un estrés fisiolóxico moderado; todos estes efectos vense agravados co incremento da temperatura da auga.

Durante os 4-6 primeiros anos de crecemento de Eucalyptus globulus en 9 plantacións de Portugal todos os hábitats necesarios para manter unhas poboacións máis ou menos estables de anfibios reprodutores desapareceron, agás en plantacións a carón de cursos de auga permanentes (Malkmus, 2004).

Aves

Hai xa 30 anos, documentouse que as densidades de aves reprodutoras en plantacións portuguesas de Eucalyptus globulus eran moi baixas, posiblemente por mor da taxa de crecemento, os rápidos cambios na estrutura e a escaseza de insectos (Pina, 1989).

Comparadas con bosques autóctonos, matogueiras e plantacións de piñeiros, os eucaliptais de E. globulus presentan as menores riquezas de especies (que ademais diminúen coa idade da plantación) e as menores abundancias de aves (Calviño-Cancela et al. 2013). A escaseza de aves nos eucaliptais podería deberse á condición de especie exótica, illada taxonómicamente, de E. globulus xunto coas características das súas follas e cortiza, que limitan a presenza de insectos fitófagos e, polo tanto, a dispoñibilidade de presas para as aves, aínda que ata unha vintena de especies poden alimentarse nas súas flores (Calviño-Cancela et al. 2015).

Recentemente, García et al. (2018) atoparon que en eucaliptais os azores seleccionan grandes eucaliptos extra-maduros en zonas de elevada complexidade estrutural (densidade, riqueza de especies e número de estratos de árbores) para instalar os niños.

Mamíferos

A actividade e riqueza de especies de morcegos son maiores nas devesas de vexetación nativa que en calquera eucaliptal e para reducir o impacto negativo das plantacións de eucaliptos recoméndase proporcionar unha alta densidade de puntos de auga, manteñer zonas das plantacións con árbores maduras e promover un sotobosque variado (Cruz et al., 2016).

O mantemento do sotobosque nas plantacións de eucaliptos é imprescindible para conservar as poboacións de micro-mamíferos e funcións chave dos ecosistemas (Carrilho et al., 2017). O impacto das plantacións de eucaliptos nas poboacións de micro-mamíferos é especie dependente e está determinado polo manexo e a localización de parches de hábitat nativo, así, mentres a densidade global de micro-mamíferos non cambia significativamente nos eucaliptais o ratón de campo Apodemus sylvaticus diminúe ao non ter landras, o seu alimento preferido (Teixeira et al., 2017).

As plantacións de eucaliptos amosan menor abundancia de mesocarnívoros, polo que se recomenda deixar ou crear parches de bosque autóctono para crear unha heteroxeneidade espacial e incrementar recursos co gaio de favorecer a estas especies (Teixeira et al., 2023).

En poucas palabras

Como xa se recoñecía hai máis de 30 anos para Portugal (Kardell et al., 1986), as plantacións de eucaliptos a gran escala son unha ameaza para parte da flora e fauna, mesmo de extinción para certos animais e plantas en áreas marxinais. Ditos autores salientaban que as plantacións de eucaliptos eran sen dúbida as formacións forestais menos biodiversas de Europa.

Despois de decenios mirando para outro lado, as formacións de eucaliptos – as máis pobres en biodiversidade de toda Europa – son as masas forestais dominantes da paisaxe de Galicia.

Máis sobre eucaliptos e ecosistemas

Este artigo forma parte da colección desta web sobre eucaliptos e ecosistemas, que está baseada nunha revisión bibliográfica de publicacións científicas incluidas no “Journal Citation Reports” da “Web of Science/Web of Knowledge”. As palabras chave empregadas na búsqueda foron “eucalyptus” e “eucalypte(s)”. Nalgúns temas con pouca información dispoñible, incluíronse ademais algunhas publicacions de Galicia e Portugal non recollidas no JCR. Seleccionáronse só estudos feitos na península ibérica e, moi excepcionalmente, noutras zonas de clima semellante (que de ser o caso indícanse no texto). Outros artigos xa dispoñibles nesta web con información sobre os efectos dos eucaliptos nos ecosistemas:

• Eucaliptos e alelopatía.
• Eucaliptos e auga.
• Eucaliptos e lume.
• Eucaliptos e solos.

Bibliografía citada

• Arntzen, J.W. 2015. Drastic population size change in two populations of the golden-striped salamander over a forty-year period-Are Eucalypt plantations to blame? Diversity 7, 270-294.
• Barrocas, H.M., da Gama, M.M., Sousa, J.P., Ferreira, C.S. 1998. Impact of reafforestation with Eucalyptus globulus Labill. on the edaphic collembolan fauna of Serra de Monchique (Algarve, Portugal). Miscellania Zoologica (Barcelona) 21, 9-23.
• Burraco, P., Iglesias-Carrasco, M., Cabido, C., Gomez-Mestre, I. 2018. Eucalypt leaf litter impairs growth and development of amphibian larvae, inhibits their antipredator responses and alters their physiology. Conservation Physiology 6(1): coy066; doi:10.1093/conphys/coy066.
• Calviño-Cancela, M. 2013. Effectiveness of eucalypt plantations as a surrogate habitat for birds. Forest Ecology and Management 310, 692-699.
• Calviño-Cancela, M., Neumann, M. 2015. Ecological integration of eucalypts in Europe: Interactions with flower-visiting birds. Forest Ecology and Management 358, 174-179.
• Calviño-Cancela, M., Rubido-Bara, M., van Etten, E.J.B. 2012. Do eucalypt plantations provide habitat for native forest biodiversity? Forest Ecology and Management 270, 153-162.
• Canhoto, C., Laranjeira, C. 2007. Leachates of Eucalyptus globulus in intermittent streams affect water parameters and invertebrates. International Review of Hydrobiology 92, 173-182.
• Carrilho, M., Teixeira, D., Santos-Reis, M., Rosalino, L.M. 2017. Small mammal abundance in Mediterranean Eucalyptus plantations: how shrub cover can really make a difference. Forest Ecology and Management 391, 256-263.
• Chauvet, E., Fabre, E., Elosegui, A., Pozo, J. 1997. The impact of eucalypt on the leaf-associated aquatic hyphomycetes in Spanish streams. Canadian Journal of Botany-Revue Canadienne De Botanique 75, 880-887.
• Cordero-Rivera, A., Martinez Alvarez, A., Alvarez, M. 2017. Eucalypt plantations reduce the diversity of macroinvertebrates in small forested streams. Animal Biodiversity and Conservation 40, 87-97.
• Correa-Araneda, F., Boyero, L., Figueroa, R., Sanchez, C., Abdala, R., Ruiz-Garcia, A., Graca, M.A.S. 2015. Joint effects of climate warming and exotic litter (Eucalyptus globulus Labill.) on stream detritivore fitness and litter breakdown. Aquatic Sciences 77, 197-205.
• Cruz, J., Sarmento, P., Rydevik, G., Rebelo, H., White, P.C.L. 2016. Bats like vintage: managing exotic eucalypt plantations for bat conservation in a Mediterranean landscape. Animal Conservation 19, 53-64.
• da Gama, M.M., Sousa, J.P., Vasconcelos, T.M., Ferreira, C.S., Barrocas, H. 2003. Changes in biodiversity patterns of soil Collembola caused by eucalyptus plantations in Portugal: a synthesis. Acta Entomologica Iberica e Macaronesica 1, 11-22.
• Díez, J. 2005. Invasion biology of Australian ectomycorrhizal fungi introduced with eucalypt plantations into the Iberian Peninsula. Biological Invasions 7, 3-15.
• Ferreira, V., Elosegi, A., Gulis, V., Pozo, J., Graca, M.A.S. 2006. Eucalyptus plantations affect fungal communities associated with leaf-litter decomposition in Iberian streams. Archiv Fur Hydrobiologie 166, 467-490.
• Ferreira, V., Larranaga, A., Gulis, V., Basaguren, A., Elosegi, A., Graca, M.A.S., Pozo, J. 2015. The effects of eucalypt plantations on plant litter decomposition and macroinvertebrate communities in Iberian streams. Forest Ecology and Management 335, 129-138.
• García, L., Pardo I., 2012. On the way to overcome some ecological riddles of forested headwaters. Hydrobiologia 696, 123-136.
• García, L., Pardo, I., 2015. Food type and temperature constraints on the fitness of a dominant freshwater shredder. Annales de Limnologie – International Journal of Limnology 51, 227-235.
• García, L. Pardo, I., Richardson, J.S., 2014. A cross-continental comparison of stream invertebrate community assembly to assess convergence in forested headwater streams. Aquatic Sciences 76, 29-40.
• García-Salgado, G., Rebollo, S., Pérez-Camacho, L., Martínez-Hesterkamp, S., De la Montana, E., Domingo-Munoz, R., Madrigal-Gonzalez, J., Fernández-Pereira, J.M. 2018. Breeding habitat preferences and reproductive success of Northern Goshawk (Accipiter gentilis) in exotic Eucalyptus plantations in southwestern Europe. Forest Ecology and Management 409, 817-825.
• Iglesias-Carrasco, M., Head, M.L., Jennions, M.D., Martín, J., Cabido, C. 2017. Leaf extracts from an exotic tree affect responses to chemical cues in the palmate newt, Lissotriton helveticus. Animal Behaviour 127, 243-251.
• Kardell, L., Steen, E., Fabiao, A., 1986. Eucalyptus in Portugal – A threat or a promise. Ambio 15, 6-13.
• Larrañaga, A., Basaguren, A., Elosegi, A., Pozo, J. 2009. Impacts of Eucalyptus globulus plantations on Atlantic streams: changes in invertebrate density and shredder traits. Fundamental and Applied Limnology 175, 151-160.
• Larrañaga, A., Basaguren, A., Pozo, J. 2009. Impacts of Eucalyptus globulus Plantations on Physiology and Population Densities of Invertebrates Inhabiting Iberian Atlantic Streams. International Review of Hydrobiology 94, 497-511.
• Larrañaga, A., Larrañaga, S., Basaguren, A., Elosegi, A., Pozo, J. 2006. Assessing impact of eucalyptus plantations on benthic macroinvertebrate communities by a litter exclusion experiment. Annales De Limnologie-International Journal of Limnology 42, 1-8.
• Larrañaga, S., Larrañaga, A., Basaguren, A., Elósegi, A., Pozo, J. 2014. Effects of exotic eucalypt plantations on organic matter processing in Iberian streams. International Review of Hydrobiology 99, 363-372.
• Lombao, A., Barreiro, A., Carballas, T., Fontúrbel, M.T., Martín, A., Vega, J.A., Fernández, C., Díaz-Raviña, M. 2015. Changes in soil properties after a wildfire in Fragas do Eume Natural Park (Galicia, NW Spain). Catena 2015; 135: 409-418.
• López, E.S., Felpeto, N., Pardo, I., 1997. Methodological comparisons in processing of alder and Eucalyptus leaves in a forested headwater stream. Limnetica 13, 13-18.
• López, E.S., Pardo I., Felpeto, N., (2001). Seasonal differences in green leaf breakdown and nutrient content of deciduous and evergreen tree species and grass in a granitic headwater stream. Hydrobiologia 464, 51- 61.
• Lucianez, M.J., Gómez Silgado, N. 2007. Ecological study of Collembola communities from soils reafforested with Eucalyptus and pine species (NW Iberian Peninsula). Boletin de la SEA 40, 325-332.
• Malkmus, R. 2004. Effects of eucalypt plantations on amphibian communities in Portugal. Zeitschrift für Feldherpetologie 11, 213-224.
• Oliveira, J.M., Fernandes, F., Ferreira, M.T. 2016. Effects of forest management on physical habitats and fish assemblages in Iberian eucalypt streams. Forest Ecology and Management 363, 1-10.
• Pina, J.P. 1989. Breeding bird assemblages in Eucalyptus plantations in Portugal. Annales Zoologici Fennici 26, 287-290.
• Rosa García, R., Somoano, A., Moreno, A., Burckhardt, D., de Queiroz, D.L., Minarro, M. 2014. The occurrence and abundance of two alien eucalypt psyllids in apple orchards. Pest Management Science 70, 1676-1683.
• Sousa, J.P., da Gama, M.M. 1994. Rupture in a Collembola community structure from a Quercus rotundifolia Lam forest due to the reafforestation with Eucalyptus globulus Labill. European Journal of Soil Biology 30, 71-78.
• Sousa, J.P., da Gama, M.M., Ferreira, C., Barrocas, H. 2000. Effect of eucalyptus plantations on Collembola communities in Portugal: a review. Belgian Journal of Entomology 2, 187-201.
• Teixeira, D., Carrilho, M., Mexia, T., Köbel, M., Santos, M.J., Santos-Reis, M., Rosalino, L.M. 2017. Management of Eucalyptus plantations influences small mammal density: Evidence from Southern Europe. Forest Ecology and Management 385, 25-34.
• Teixeira, D.F., Carpio, A.J., Rosalino, L.M., Carniato, D., Fonseca, C., Acevedo, P. 2023.  Can Eucalyptus plantations influence the distribution range of mesocarnivores?. Landsc Ecol (2023).
• Vences, M. 1993. Habitat choice of the salamander Chioglossa lusitanica: the effects of eucalypt plantations. Amphibia-Reptilia 14, 201-212.
• Zahn, A., Rainho, A., Rodrigues, L., Palmeirim, J.M. 2009. Low macro-arthropod abundance in exotic eucalyptus plantations in the Mediterranean. Applied Ecology and Environmental Research 7, 297-301.